حقوق متهم و شروط جلب آن

متهم برای بازجویی و دادرسی احضار می شود و احضاریه باید مشخصاتی داشته باشد. اگر فردی بدون فرستادن احضاریه جلب شود این موضوع جایگاه قانونی ندارد.اگر به متهم تلفن کنند و او را احضار کنند ضمانت اجرایی برای این احضار وجود ندارد و اگر احضارنامه برای متهم فرستاده نشود حق جلب متهم وجود ندارد مگر در موارد بسیار استثنایی.

متهم شهروندی است که به حق یا ناحق در مظان ارتکاب جرم قرار گرفته است، برای رسیدن به این واقعیت که هیچ فرد بیگناهی نباید مجازات شود، متهم باید در یک دادگاه مستقل بی طرف متشکل از قضات آگاه ، تحصیل کرده و درس خوانده به طور آزادانه از خود دفاع کند. برای دفاع متهم حد و حصری وجود ندارد. باید این امکان وجود داشته باشد که متهم شخصاً یا بوسیله وکیل خود هفته ها و ماه ها دفاع کند. نباید برای دفاع محدودیت وجود داشته باشد انسان های اولیه برای دادرسی جایگاهی نمی شناختند قرن ها طول می کشید تا بشریت پی برد که محاکمه دارای ارزش اجتماعی است از زمانی که بشر به این ارزش اجتماعی واقف شده هیچ زمانی آن را ترک نکرده است . اعلامیه جهانی حقوق بشر ، کنوانسیون حقوق مدنی و سیاسی و همه اعلامیه های دیگر و از همه بالاتر قانون اساسی به صورت زیبایی بیان می کند اجرای هیچ مجازاتی ممکن نیست مگر به حکم یک دادگاه صالح پس از یک محاکمه عادلانه بر مبنای مقررات قانونی.

همه سیستم های جزایی با محاکمه موافقند، مهم این است که متهم را چگونه محاکمه کنیم، از کجا شروع کنیم ، چگونه ادامه دهیم و به کجا برسیم. همه اختلاف ها در طرز محاکمه است نه نفس محاکمه. در سیستمی که امروزه در اغلب کشورها از جمله کشور ما حاکم است دادرسی به دو مرحله تحقیقات مقدماتی و رسیدگی تقسیم می شود در هر یک از این مراحل متهم دارای حقوق و امتیازاتی است که اگر نادیده گرفته شود دادرسی منصفانه نخواهد بود. در سیستم قضایی امروزی وقتی می گوییم تحقیقات مقدماتی سه موضوع مد نظر است.

اول جمع آوری دلایل ، جلوگیری از فرار یا مخفی شدن متهم و سوم اظهارنظر نهایی درباره گناهکاربودن یا بی گناهی متهم که مجموعه این سه موضوع را تحقیقات مقدماتی می گوییم. دعوت از متهم برای بازجویی، تامین امنیت قضایی برای متهم ، تفهیم اتهام ، بازجویی و کیفیت و اخذ تامین از حقوق و مزایای متهم در تحقیقات مقدماتی است که امکان دارد در هر یک از مراحل برخی از حقوق متهم ضایع شود.

چهار شرط جلب متهم :

1- احضاریه به متهم ابلاغ شود.
2- نقص در ابلاغ نشود.
3- متهم حضور پیدا نکند و
4- حضور موجهی اعلام نکند.

اگر این شرایط نبود باید متهم را مجدداً احضار نکنیم. جلب متهم در ساعات شب ممنوع است مگر در موارد خاص و با دستور و امضای مقام قضایی. باید ورقه جلب را خود قاضی امضاء کرده باشد منظور از تامین امنیت این است که متهم احضار شده یا جلب شده در برابر مقام قضایی ، مقام امنیتی ، یا مقام انتظامی احساس امنیت کند. اولین مرحله ایجاد احساس امنیت این است که طبق قانون به محض حضور متهم بلافاصله از او تحقیق به عمل آید و باید حداکثر ظرف 24 ساعت نوبت به تحقیق از متهم برسد. متهم اعم از اینکه جلب یا شخصاً حاضر شود نباید دست بند،چشم بند یا پا بند داشته باشد. اینها نگرانی به وجود می آورد و متهم احساس امنیت قضایی نمی کند.

متهم باید امکان نشستن داشته باشد. نباید او را مجبور کنیم سرپا بایستد. مقام بازجو مکلف است در برابر متهم قرار بگیرد و متهم باید مقام بازجو را بشناسد. برخی می گوینداگر بازجو  خود را معرفی کند بعداً متهم او را مورد تعقیب قرار می دهد. اما اگر مقام بازجو کارخود را درست انجام دهد متهم کینه ای از او نخواهد داشت. زمان بازجویی از متهم ساعات روز است، در قوانین ما ورود به منزل و جلب شبانه ممنوع است. اما قانون راجع به بازجویی شبانه ساکت است.این ممنوعیت باید جزو بقیه ممنوعیت ها اعلام شود. مدت بازجویی در استانداردهای جدید حداکثر 45 دقیقه است. پس از 45 دقیقه متهم باید 30 دقیقه استراحت کند و در هر ورز تنها سه بار می توانیم از متهم بازجویی کنیم نه بیشتر. گزینش افراد خشن و گرفتار ناراحتی عصبی برای بازجویی ممنوع است. اگر همکاری متهم در مرحله بازجویی وجود نداشته باشد دادرسی از مسیر طبیعی خود خارج می شود. تفهیم اتهام مهمترین موضوعی است که شاید حقوق دفاعی متهم در مورد آن تضییع شود. تفهیم اتهام شروع دادرسی های جزایی است.دادرسی جزایی از زمان تفیهم اتهام شروع می شود قبل از آن حق نداریم از متهم سوال کنیم.

وقتی می گوییم تفهیم اتهام ، در کشور ما سه رکن به ذهن متبادر می شود. اول تذکر به اینکه متهم مواظب اظهارات خود باشد، دوم توضیح موضوع اتهام و سوم توضیح دلایل آن است مجموعه این سه رکن را تفهیم اتهام می گوییم. حق داشتن وکیل مدافع از سوی متهم وجود دارد، وقتی به متهم تفهیم اتهام و دلایل می کنیم در واقع تفهیم می کنیم که حق انتخاب وکیل داری و می توانی تا حضور او از صحبت کردن خودداری کنی . در تحقیقات مقدماتی وکیل نقش مهم و سازنده ای ایفا نمی کند در واقع تماشاگر  است متهم می تواند همراه وکیل بیاید و بنشیند ولی جواب ها را باید خود متهم بدهد. جرایم امنیتی در قانون محدودیت هایی دارد، مراجع قضایی ما از جرایم امنیتی تفسیر موسع می کنند. دراین جرم شرکت وکیل مدافع باید با اجازه مقام قضایی باشد اما بسیاری از مقامات قضایی بسیار سخت گیرند و به نحوی تفسیر می کنند که وکلا نمی توانند حضور داشته باشند. تحقیقات مقدماتی باید غیر علنی باشد.

یکی دیگر از مواردی که در تفهیم اتهام باید برای متهم بازگو کنیم حق سکوت است. بازجویی از متهم مشکل ترین کار قضایی است. انشای رای کار ساده ای است اما بازجویی از متهم یعنی پی بردن به یک امر با سوال و جواب.بازجویی از متهم یک هنر است و بازجو باید شم آن را داشته باشد که به اندازه کافی از متهم سوال بپرسد. قانونگذار برای بازجویی از متهم مقررات خاصی بیان کرده و دست مقامات را باز گذاشته است. بازجو می تواند صدها و هزاران سوال از متهم بپرسد اما سوال باید صریح و شفاف باشد. متهم باید بفهمد که از او چه سوالی می کنیم. برخی از بازجویان سوالات را به نحوی مطرح می کنند که متهم نمی فهمد. سوالات باید مفید باشد و به نتیجه برسد. در واقع قانونگذار در عین آزاد گذاشتن مقام قضایی برای سوال کردن تصریح می کند سوال غیر مفید نکن. در قوانین ما خوشبختانه به موجب اعلامیه جهانی حقوق بشر ، کنوانسیون حقوق مدنی و سیاسی ، قانون اساسی ، قانون آیین دادرسی کیفری، قانون مجازات اسلامی و قانون حقوق شهروندی شکنجه ممنوع است.